Kaleydoskopumuz için toplamamız gereken renkli bir cam yığını daha var. Savunmalar ve kaygılar ve bunların psikodinamik psikoterapide anlama sanatına kattıkları. Evlilik ve Aile Terapistleri olarak belge alma yolundaki yüksek lisans öğrencilerine hem eğitimlerinin başında hem de sonunda ders verdiğim için, bu alanda yeni olanlarla da etkileşim fırsatım oluyor.
Genellikle çeyrek dönemin altıncı haftası civarında, onlardan bana savunmalardan bahsetmelerini istiyorum. “Evet!” diyorlar. “Savunmalardan haberimiz var!” “O zaman konuşun benimle,” diyorum. “Peki,” diyorlar, “savunma, savunmacı olduğumuz zamandır.” “İyi bir başlangıç!” diyorum. “Bana daha fazlasını anlatın. Neyi savunuyoruz?” “Ego,” diye cevaplıyorlar, gururla. “O nedir?” diye soruyorum. “Kendiliğimiz,” diyorlar gururla. “İyi. Ve neden kendimizi savunmamız gerekiyor?” “Çünkü tehdit altında hissediyoruz.” “Evet! Ve tehdit nedir?” Şimdi koro azalmaya başlıyor. “Tehdit nedir? Hmmmmm. Bir şey kendiliğe zarar verecekmiş gibi hissettiriyor,” diye ortaya atıyor biri. “Evet! Kendilik zarar görebilir! Peki kendilik zarar görürse bu nasıl hissettirir veya nasıl görünür?” “Uhhhhhhh” (daha yavaş)… “Kafa karıştırıcı,” diyebilir biri; “kırıcı,” diyebilir bir diğeri; bir başkası kesin bir dille “yıkıcı,” diyebilir.
Şimdi savunmalar ve onların altındaki kaygıların dünyasının içine girdik. Terapistlik alanında bazı çalışma kavramlarının daha çok kabul gördüğünü hep fark etmişimdir. Savunmalar, zihnimde bu listenin başında yer alır; çünkü herkes bu kelimeyi bilir ve savunmaların ne anlama geldiği ve nasıl göründüğü konusunda sezgisel bir anlayışa sahiptir. Ancak, çok az kişi onların kökenini, bağlantılı kaygılarını ve bunun hastalarımızın deneyimsel dünyasında ne anlama geldiğini gerçekten anlar. Bunlar, hastalarımızın ilişkisel dünyasını anlamak ve psikodinamik psikoterapi sürecine katılmak için gereken cesaretin tam ölçüsünü kavramak açısından hayati öneme sahiptir.
Daha ileri gitmeden önce, bu tartışmayı şimdiye kadar anlama sanatı üzerine keşfettiklerimizle bağlamak istiyorum. İşte başlıyoruz. Elimizde nesne ilişkileri var: kendilik ve bakım verenler arasındaki, kendilerine ait dolambaçlı kaygılarla dolu içselleştirilmiş ilişkiler bütünü. Elimizde aktarım var: bu içselleştirilmiş ilişkilerin (ve kaygılarının) özellikle terapi ilişkisi içinde dışsallaştırılması. Elimizde karşı aktarım var: Terapistler olarak hastalarımızla ilişkisel matriste sahip olduğumuz tepkiler ve reaksiyonlar kümesi, ayrıca bu çorbada bizde uyandırılan kaygılar. Bunlar, kaleydoskopumuza zaten yüklenmiş olan unsurlardır.
Sonra son olarak (ama muhtemelen ilk olarak) savunmalarımız ve savundukları kaygılarımız var, bunlar geriye doğru uzanıyor ve köken ilişkilerimizden kaynaklanıyor, bakım verenlerin elinde deneyimlediğimiz kaçınılmaz hatalar ve içimizde uyandırdıkları ruhsal acıyla bağlantılıdır. Kaygı (en genel, DSM dışı anlamıyla) yaklaşan tehlike veya ruhsal acı hissidir. Savunmalar, bir zamanlar hissettiğimiz (veya şu anda hissedebileceğimiz) kaygı duygularından uzak durmak için yaptığımız şeylerdir, çünkü eğer bunların tam büyüklüğünü hissedersek, kendimiz zarar görebilir ve hatta parçalanabiliriz. Bu yüzden savunmalar görünür kısımdır—görmesi oldukça kolaydır. Kaygılar görünmez kısımdır, arka planda gizlenir, gözden uzak kalmaya çalışır. Savunmalar ve savundukları kaygılar. Birlikte son renkli cam yığınımızı oluştururlar.
Arka Plan
Başlamadan önce, kendilik kavramıyla ilgili bir konuşma yaparak başlayalım. Çünkü savunmalar, kendiliği korur. Kendilik nedir? Kendilik nasıl oluşur? Neden otomatik mekanizmalar, bilinçli yardımımız olmadan kendiliği korur?
Tamam. Kendilik. Kendilik, Freud tarafından kişiliğin temel yapılarından biri olarak tanımlanmıştır (evet, Freud tekrar karşımıza çıkıyor!). Freud, bu yapıları “id,” “ego” ve “superego” olarak adlandırmıştır. Aslında, Freud’un (1923) Almanca yazılarında, bunları “nicht ich,” “ich” ve “über ich” (“ben değil,” “ben” ve “benin üstündeki” veya “benin yöneticisi”) olarak adlandırmıştır. Bunlar, Strachey’nin İngilizce’ye çevirdiği “id,” “ego,” “süperego” terimlerinden çok daha anlam doludur. Bu nedenle savunmalar hakkında konuşurken, “ben” kısmımızı—kendilik olarak düşündüğümüz kısmı—savunmaktan bahsediyoruz.
Peki, nasıl bir “ben” elde ederiz ve bu “ben” nasıl gelişir? Savunmalar nerede devreye girer? Bunu anlamanın tek yolu geriye gitmek. Gerçekten anlamak için başka bir yol yok. Bu nedenle, sizi bu mağaralara—bu labirente—götürmeyi öneriyorum. Söz veriyorum, diğer tarafta gün ışığına çıkacağız ve savunmalar konusundaki konuşmada daha net olacağız.
Kendiliğin Gelişimi
Öncelikle, gelişim. Hayata bir potansiyel girdabı olarak doğarız. Yükselen bir DNA’mız ve önümüzden iterek önümüzü açan bastırılamaz bir ihtiyaç ordumuz vardır. DNA’mızın bir parçası, başlangıç aşamasında deneyimimizi bekleyen kendiliğimizin bir tanımı; çevremiz tarafından, kişilerarası bir şekilde, karşılanmayı bekleyen bir kendiliğimiz vardır. “Ben” genleri, eğer öyle diyorsak, “deneyime bağlıdır.” Tam olarak ifade edilebilmeleri için çevrelerinde belirli koşulları gerektirirler. Günümüz nörobilimi bunu incelemiş ve adlandırmıştır, ancak bunu uzun zamandır insan gözlemiyle de biliyoruz. “Deneyime bağlı.” Örneğin, dil sistemimiz “deneyime bağlıdır.” Doğumdan itibaren işitme problemi yaşayan çocukların DNA’ları normal konuşma için yüklenmiş olabilir, ancak konuşma deneyime bağlı olduğu için, önemli işitsel deneyimlerin eksikliğinden dolayı konuşma yetenekleri büyük ölçüde etkilenebilir.
Bu yüzden, deneyime bağlı “Ben” DNA’sı ile donatılmış olarak dünyaya geliriz. Ve ardından, ebeveyn atama şans oyununa katılırız ve bir şekilde kişilerarası bir matris içinde bulunuruz. Dünya’ya geldiğimizde genellikle bir anne ya da anne benzeri bir kişiye (cinsiyetsiz terim) teslim ediliriz. Başlangıçtan itibaren aktivite seviyemizi, mizacımızı, görünüşümüzü, yeteneklerimizi ve engellerimizi yönetecek belirli genetik bilgiler taşırız, ancak “doğamızın” ifadesi ve gelişimi “yetiştirilmemize” bağlı deneyime bağlıdır. “Ben”in, önceden yüklenmiş ifadesine ulaşabilmesi için insan bakım ortamı ile etkileşime girmesi gerekmektedir. (Aslında, beyin korteksimizin %70’i doğum sonrası gelişir, bunun çoğu (%90’ı) yaşamın ilk üç yılında) (Lipari, 2000).
Dünya’ya gelişimizde ve o annelik eden kişi/kişilerin ortamında sabitlendiğimizde, duyusal ve ruhsal deneyimi bir araya getirme görevine başlarız – duyusal deneyimi kaydeder, kalıpları tanır, bunları “tamam”, “tamam değil”, “güvenli”, “güvenli değil”, “zevkli”, “acı verici” olarak sınıflandırırız; zaman geçtikçe bunları daha detaylı sınıflandırırız. Annelik eden kişi/kişiler her zaman bir ortam sağlar, gelişmekte olan bebeği hayatta kalma ve gelişimsel yörüngesinde ilerleme mücadelesini sonlandıracak güçlerden ve darbelerden korumaya hizmet eder.
Bu, elbette imkansız bir görevdir ve her ebeveyn bu konuda defalarca başarısız olur. Bir bebeğin sıradan gelişim sürecinde yaşadığı uyumsuzlukların—yani “kaçırmalar”—sayısı gerçekten şaşırtıcıdır. Bağlanma araştırmalarından elde edilen verilere göre, bir yıl sonra “güvenli” bağlanma olarak sınıflandırılan bebeklerde bile, ortalama her on sekiz saniyede bir ebeveyn uyumsuzluğu yaşanmaktadır (Biringen et al., 1997; Nelson, 2012; Stern, 1985; Tronick, 2007; Tronick & Cohn, 1989). Bu kaçırmalar, ne kadar rutin olursa olsun, gelişmekte olan bebekte gerçek streslere ve kaygılara yol açar.
Bir bebek için stres, bakım veren kişiyle olan uyumu bozan ve onu olumsuz bir duygusal duruma çeken her şeydir. Bu, annelik yapan kişinin uyumlu dikkatindeki kısa, istenmeyen kesintilerden, yanlış anlamalarına, bebeğin huzurlu anlarına yapılan istenmeyen müdahalelere, fiziksel rahatsızlıklardan, anneyle olan ayrılıklara, hastalık, kaza veya istismar gibi aşırı durumlara kadar her şeyi içerir. Bebekler, kendi fiziksel ve duygusal durumlarını düzenleme yeteneğinden yoksun oldukları için, geçici rahatsızlıklar ve uyumsuzluklar sonrasında yeniden dengelenmiş bir duruma ulaşmak amacıyla, annelik yapan kişi/kişilerle olan ilişkiye bağımlıdırlar.
Önceden Yüklenmiş Savunmalar
Neyse ki, insan paketi bazı önceden yüklenmiş savunma ekipmanları / operasyonları taşır. İnsan bebeklerinin sıkıntı anlarındaki davranışlarına baktığımızda bu savunmaları gözlemleyebiliriz. Sıradan uyumsuzluklar, bebek tarafından işaret edilir ve “yeterince iyi” (“uyumlanmış”) ebeveynler tarafından hızla düzeltilir; böylece bebek gelişimine devam eder. Bebekteki huzursuz yüz ifadeleri, vücut gerginlikleri, kıpırdanmalar ve gerilme hareketleri ilk sinyallerdir. Eğer müdahale gecikirse, bu sinyaller hızla bebeğin ağlamasına dönüşür. Devam eden sıkıntı, zamanla çığlık atmaya, kalp atış hızının, kan basıncının ve solunum hızının artmasına yol açar. Bunların hepsi, bebeğin beyninde hipermetabolik bir çağlayan oluşturarak, büyük stres hormonlarının seviyelerinde artışa ve adrenalin, noradrenalin ve dopamin seviyelerinin yükselmesine neden olur. Gelişmekte olan beyinde bu tür hipermetabolik durumlar aslında bebeğe toksik etkiler yapar ve DNA kaynaklı nöronal yolların, özellikle de bebeğin sağ (ilişkisel) beynindeki oluşumunu geçici olarak kesintiye uğratır (Brown, 1982).
Aşırı yoğun, kronik ve uzun süre müdahale edilmeden devam eden uyumsuzluklar, bebeğin zihinsel düzeyinde başka bir seviyeye geçer. Bebeklerde sıkıntı anlarında devreye giren en güvenli savunma mekanizması dissosiyasyon olgusudur. Tüm tolere edilebilir sınırların ötesine geçildiğinde, çocuk dış dünyadaki uyarıcılardan koparak içsel bir dünyaya çekilme kapasitesine sahiptir. Bu tepki uyuşma, kaçınma ve tepki göstermeme gibi durumları içerir. René Spitz’in (1945) belgesel niteliğindeki film görüntülerinde, yetimhanelerde yaşayan kronik dissosiyatif çocukların yüzlerindeki boş bakışlar çarpıcı bir şekilde yakalanmıştır. Bu durumda, ağrı giderici endojen opioidler ve kortizol gibi davranışları engelleyen stres hormonları yükselir. Adrenalin dolaşımda kalmaya devam etmesine rağmen kan basıncı ve kalp hızı düşer. Biyolojik ve evrimsel terimlerle, bu süreç bir opossumun (keseli sıçan) “ölü taklidi yapmasına” veya bir memelinin aşırı durumlarda geri çekilip yaralarını iyileştirmesine ve tükenen kaynaklarını doldurmasına izin veren mekanizmadır. Ancak bebeklerde ve gelişmekte olan çocuklarda uyumsuzluklara tepki olarak ortaya çıktığında, bu durum yıkıcıdır. Dissosiyasyonun beyin gelişimi üzerindeki kısa süreli etkileri bile derindir; orbital frontal korteks ve limbik sistem gibi temel ilişki kurma ve duyguları düzenleme işlevi gören beyin yapılarının boyutunu ve işlevini değiştirir. Ayrıca, bebeklerde “durumlar kalıcı özelliklere dönüşür,” bu tür erken dönem ilişki travmalarının tekrarlanan etkileri, oluşan kişilik yapısının bir parçası haline gelir (Perry ve diğerleri, 1995).
Örtük Bellek
Ne kadar aksini istemiş olsak da, uyumsuzluklar iz bırakır ve tahmin edileceği gibi, daha büyük veya kronik uyumsuzluklar daha büyük ve kronik izler bırakır. Bu izler hem beyin yapılarında hem de erken bellek sistemimizde kalır. Bebekler ve küçük çocuklar olarak kaçırma kalıpları da dahil olmak üzere deneyimimizin bir tür örtük, ifade edilmemiş kaydını tutarak hızla ve etkili bir şekilde öğreniriz; deneyimlerimizin, ihtiyaçlarımızın, hissettiklerimizin, aldığımız tepkilerin ve bu tepkilere zihnimizde ve bedenimizde nelerin ortaya çıktığının sözsüz, örtük bir kaydını tutarız. Bunlar, genellikle “açık” bellek dediğimiz şekilde—örneğin, anaokulunun ilk günü gibi olayları hatırladığımız biçimde—kaydedilmez. Hayır, bunlar “örtük” bellekte kaydedilir: ifade edici dilin henüz gelişmediği bir dönemde yaşadıklarımızın bedensel, duygusal ve davranışsal bir kazınmasıdır (Siegel, 2012). Örtük bellek, “bellek” olarak deneyimlenmese de kaybolmaz. Bu, sözsüz bir anlayış ve öngörü arka planı oluşturur. Bazen kendiliğinden—bir hafıza parçası gibi değil—duyguların, duyusal izlenimlerin ve davranışların yeniden deneyimlenmesi şeklinde—“kaygılar” olarak—ortaya çıkabilir; bu deneyimler orijinal bağlamlarından tamamen kopmuş halde şu ana eklenir. İçimizde bir şey, uyumsuzlukların hislerini kaydeder ve doğru uyarıcılar olduğunda bu hisleri yeniden hatırlayabilir (veya içine sürüklenebilir).
Bunun doğru olmamasını ve kültürel düzeyde bu tür bilgilere karşı “savunma” yapmayı tercih ederiz. Psikanalistlerin iz bırakmayan ve önemsiz kazılarını alaya alan karikatürler kültürümüzde yaygındır. Hatta erken travmanın hatırlanmadığı için önemli olmadığına dair yaygın naif bir inanç bile vardır; çünkü çocuklar unutur. Ancak önüne geçilmez gerçek, deneyime bağlı deneyimin önemli olduğudur; gerçekten de biçimlendirici olduğudur (Gerhardt, 2004; Siegel, 2012). Zamanla, erken edindiğimiz “bilgiler” onları güçlendirebilecek veya değiştirebilecek deneyimlerle katmanlaşır. Ancak bunun temelinde, bu “bilgiler” en erken ve en iyi öğrendiğimiz şeyler olmaya devam eder. ve anlam ifade etmiyormuş gibi görünen deneyimimizin parçalarını ve bölümlerini anlamlı hale getiren sessiz arka plandırlar.
O halde, toparlayalım. Bebekler olarak, kendimizi koruma (“ben”-i koruma) mekanizmalarıyla donatılmış şekilde dünyaya geliriz. Bunlar, ilk “savunmalarımızdır“. En baştan itibaren, tamamen bağımlı olan benliğimizi korumak adına işlev görürler. Savunmalar ilk önce bilinçli olarak bakım vereni kaçırdığı durumlarda uyarmak, daha sonra topyekün panik durumlarında en üst seviyeye çıkmak ve her şey başarısız olduğunda varoluşun acısını uyuşturmak için içsel uyuşturucular çağlayanını harekete geçirmek için çalışır. Bunlar, hayatta kalma mücadelesi verirken hissettiğimiz (ve bazı durumlarda gerçekten de var olan) tehditlere karşı ilk savunma mekanizmalarımızdır. Bu tehditler—kaygılar—psişik acı, panik, ölüm korkusu, çözülme, sonsuz bir boşluğa düşme ya da diğeri tarafından yok edilme veya terk edilme korkuları olarak deneyimlenir. Önemli olan şu ki, bu kaygılar temelde gerçekliğe dayalıdır. Teorisyenler zamanla bu konuda tartışmışlardır (örneğin, Klein ve Winnicott), ancak artık nörobilim sayesinde bu durumu daha net bir şekilde anlayabiliyoruz. Azaltılmayan stres aslında genetik ifadelere ulaştığı için henüz başlangıç aşamasındaki benliğe zarar verir.
Cephe Askerleri
Savunmaların itibarlarına rağmen, aslında önemli ve soylu bir görevleri vardır: Benliğin korunması ve muhafaza edilmesinden sorumludurlar. Onlar cephe askerleridir. Kaygılar, benliğe zarar verebilecek bir şeylerin olduğunu haber verdiğinde, bu mekanizmalar harekete geçer ve silahlanırlar. Kaygılar, acının, kopmanın, aşırı uyarılmanın, yetersiz uyarılmanın, kötü muamelenin, bakımveren kişiden ayrılmanın vb. deneyimi ya da bu deneyimlerin olacağı beklentisidir. Savunmalar, bu deneyimleri yaşamamıza karşı ön ve arka korumamızdır. Bazı teorisyenler, kaygıların ve savunmaların yaşamın en başından itibaren bilinçdışımızda var olduğunu düşünürken, diğerleri bunların deneyimle birlikte geliştiğini öne sürer. Hangi şekilde olursa olsun, nihayetinde otomatik olarak, bilinçdışında, farkında olmadığımız bir şekilde işlerler—güvenliği sağlama devriyelerini sürekli olarak sessizce gerçekleştirirler.
Öyleyse savunmaların meşru bir kökeni varsa, neden bu kadar hoş karşılanmıyor veya küçümseniyorlar (en azından başkalarında gördüğümüzde)? Yakın zamanda kendi paranoyasıyla boğuşan bir hastam oldu. Bu durum onu sık sık felç ediyordu. Örneğin, bir keresinde sigorta şirketinden açılmamış bir bildirim geldiğinde, zihninde ve duygularında sigorta yaptırmaz noktaya kadar evini, hayvanlarını, bahçelerini, kendisine güven sağlayan her şeyi kaybetmeye kadar uzanan varsayımların uzun yolunda ilerledi. Bu tür paranoid varsayımlar karşısında donup kaldığı için kaçınılmaz olarak işlevsel bozulmalar yaşıyordu. Bu tetikleyici tepkiyi birlikte fark etmeye ve incelemeye başladığımızda, sonunda bunu annesinin psikotizme dönüşünün ortasında artan ve eli kulağında bir felaketin her zaman orada olan tanıdık bir dizi duygusuyla anlamlı bir şekilde ilişkilendirebildik. Erken dönem savunması, paranoyasıyla ifade edilen türden bir aşırı uyanıklıktı. Bu mekanizma, onu sürekli tetikte tutarak, sadece bir adım ötede saklanan olası bir felaket dalgasına karşı hazırlıklı olmasını sağlıyordu.
İlginç bir şekilde, zamanla bu durumu daha fazla kelimeyle ifade etmeye başladıkça, tetikte olma halini yavaş yavaş azaltabildi ve felaket öngörüleriyle daha az boğulmaya başladı. Bir gün ofise geldiğinde, paranoyası hakkında konuşma şeklimizi değiştirmemiz gerektiğini büyük bir kararlılıkla dile getirdi. Zamanla hayatını ne kadar sekteye uğratsa da, bunun bir zamanlar genç yaşantısında son derece meşru bir yeri olduğunu kabul etmemizi istedi: Annesinin zihinsel hastalığıyla başa çıkarken genç bir insan olarak tüm zaman boyunca ona göz kulak olmuştu. Bu savunmanın onursuz ya da saygısız bir şekilde emekliye ayrılmasını istemiyordu. O bir savaş kahramanıydı. Onu hayatta tutmuştu. Onun süslenmesini, onurlandırılmasını ve artık savaş dışı yeni bir görev verilmesini istedi. Hastamın bu iyi gelişmiş tarafını nasıl daha uyumlu ve yararlı bir şekilde kullanabileceğimiz üzerine birlikte düşünürken gerçekten çok eğlendik. O anlarda bunların gördüğüm veya okuduğum savunma biyografisinin en iyi tanımlaması olduğunu fark ettim.
Savunmanın Amacı
Genellikle, dışarıdan baktığımızda karşımıza çıkan şey savunmadır ve bu savunmanın yönetmek, en aza indirmek veya tamamen kaçınmakla görevlendirildiği temel ruhsal acıya/kaygıya erişimimiz yoktur. Dışarıdan (ve çoğu zaman içeriden de) bakıldığında, eğer neden orada olduklarını anlamazsak, savunmalar gereksiz hatta aşırı görünebilir. Savunmaların belirli bir hissi vardır; bizi, izleyici olarak etkilerler. Narsisizm kadar rahatsız edici ya da yanlış ikilem (black and white thinking) kadar hayal kırıklığı yaratıcı olabilirler. Birisi kendisini ve bizi sonsuz sözel ayrıntılarla sıktığında olduğu gibi, aşılmaz hissedebilirler. Hatta, örtbas edilmek istenen düşünce ve duygulardan kaçınmak amacıyla kullanılan mizah gibi, baştan çıkarıcı bir oyunbazlık bile taşıyabilirler. Eğitim alan terapistlere genellikle savunmalara bakmaları ve onları tanımlamaları öğretilir, ancak -ve burası çok önemlidir- bunları hastaya tanımlamak çoğu zaman arabayı atın önüne koymaktır. Bir savunmanın amacı, ona eşlik eden kaygıdır. Birisi bir felaketin olduğu yerden kaçıyorsa, onun koşma stilini gözlemlemek ve kendisine tarif etmek yersizdir. Biz aslen neyden kaçtıklarını, nasıl yaralandıklarını ve felaketin olduğu yerde onlara ne olduğunu ortaya çıkarmak istiyoruz.
Savunmaların Etkisi Vardır
Peki, neden, diğer renkli cam parçalarıyla birlikte kaleydoskopta konumlandırılan savunmalar ve kaygılar hakkında bir konuşma yapıyoruz? Çünkü savunmalar ve kaygılar ilişkilerde kendini gösterir. Ve terapötik ilişkide, aktarımda da kendini gösterecektir. Hastanın varsayımsal çerçevesinde orada olacaklardır. Terapide bu (güvenli) konuya yönlendirecek ve şu (tehlikeli) konudan uzaklaştıracak; bu (güvenli) duyguya doğru yönlendirecek ve şu (tehlikeli) duygudan uzaklaştıracaktır. Terapist olarak nasıl görüldüğümüzü, müdahalelerimizin ve hatalarımızın nasıl deneyimlendiğini, yorumlandığını ve tepki verildiğini renklendireceklerdir.
Dün bir hastamla, aramızda oluşan ve ilk on iki ay boyunca ilişkimizi tanımlayan bir dizi imge üzerine konuştum. Onun ilk imge/ düşlem dünyasında, bir mağarada, tek başına, ateşin önünde çömelmiş genç bir mülteci çocuktu. Etrafında insan yoktu. Peki, ben bu resimde neredeydim? Hiçbir yerde. Resimde yoktum. Bu onun savunmasıydı: kendi kendine yeterlilik, insanî herhangi bir şeye bağımlılığın yokluğu. Bu savunma onu ne tür bir anksiyeteden koruyordu? Gençliğinde yaşadığı kronik ihmalin ruhu parçalayan hayal kırıklığından ve kronik uyumsuzluktan. Kendisi bunu “iyi niyetli ihmal” olarak tanımlardı. Etrafında ilişki kurabileceği insanlar vardı, ancak bunlar tek seferlik gerçekleşiyordu. Bu belirli bir hissiyat barındırıyordu. Terapist olarak benim görevim, bu kendine yetme davranışını fark etmek ve (kendi içimde) bunun üzerine düşünmekti.
Tabii ki, bu durum beni de etkiledi. Bu hastaya haftalarca uyumlanmak için çaba sarf ettikten sonra, onun gözünde mağaranın yakınında olmadığımı öğrenmek hiç de iyi hissettirmedi. Ancak benim görevim, bu kendine yetme davranışının altında yatan kaygıyı anlamaya çalışmaktı; bunu yavaş yavaş ihtiyaç duyduğumuz her türlü yolla birlikte keşfetmemizdi. Savunmaya (görünür kısım) yönelik bir müdahalede bulunmak—onun kendine yetme davranışını değiştirmeye çalışmak—bunun asıl nedeni olan “iyi niyetli ihmal” deneyimini anlamadan terapötik anlamda beyhude bir çaba olurdu. Bu, hasta tarafından bir saldırı ya da eleştiri olarak bile deneyimlenebilirdi.
Terapistlerin ve insanların bu konuda yanlış anlamaları oldukça kolaydır. Başkalarının savunmaları bizleri genellikle etkiler; bu savunmalar sinir bozucu, rahatsız edici, itici, hatta bazen incitici olabilir. Dışarıdan bakıldığında gereksiz görünebilirler. Ancak bizim işimiz, savunmayı yargılamak ya da ona saldırmak değil, onun altında yatan kaygıyı anlamaya çalışmaktır.
Birçok terapist, savunmayı fark edecek şekilde eğitilir. Bu temelde hatalı bir stratejidir. Çünkü savunmalar kendilerini savunurlar. Savunmanın altındaki kaygıyı anlamak ve onunla konuşmak, savunmayı yumuşatır, kaygının gölgelerden çıkmasına izin verir, onun deneyimlenmesini ve tanınmasını sağlar—bazen bilinçli olarak ilk kez—ve hastanın kendini derin bir şekilde görülmüş ve anlaşılmış hissetmesine yol açar.
Bu süreçte, yukarıda anlatılan terapinin ilerleyişi sırasında mağara imgesinin birkaç kez ortaya çıktığını not etmek önemlidir; her seferinde hasta tarafından tekrar gündeme getirilmiştir. Her seferinde beni yeniden konumlandırdı: mağarada değil; gölgelerde, sadece gözlerim görünür halde; gölgelerin arasında ama yine de güvenli bir mesafede; ateş çemberine daha yakın ama izleyebilecek kadar uzakta; ateşin yanında, kömürleri sessizce karıştırırken.
Erken Gelişim Savunmaları
Psikanalitik literatürde tanımlanan (ödipal öncesi) kaygı ve savunmaların üç genel kategorisi vardır. Bunlar biz terapistler için son derece faydalıdır. Neden? Çünkü savunmalar genellikle görünür olsa da -ve etkileşime girmek genellikle sinir bozucu olsa da- altta yatan kaygılar çok daha az belirgindir. Melanie Klein, erken gelişimsel deneyimlere dayanan iki “pozisyon”u paranoid-şizoid ve depresif olarak tanımlayarak kaygılar ve savunmalar konusundaki anlayışımıza büyük katkıda bulunmuştur. Tom Ogden, bu iki kategoriye bir üçüncüsünü ve en ilkel olanı otistik-bitişik olanı eklemiştir. Bu iki yazar birlikte, insan olarak gelişimimiz sırasında deneyimlediğimiz en erken ve en ifade edilmemiş kaygılara dair benzersiz bir pencere sunmaktadır. Size bu kategorilerin varlıklarından haberdar olmanız için kısa bir taslak sunacağım. Bu kısa şemayı gerçekten kullanabilmek için elbette daha fazla okuma ve süpervizyon gerekecektir.
Otistik-Bitişik Pozisyon
Öncelikle bizi Ogden’ın “otistik-bitişik” pozisyonuna götüreceğim (Ogden, 1989). Ogden, gelişmekte olan bebekler olarak ilk görevlerimizden birinin konum duygusu, belirli duyusal sınırlılığı, başlangıç ve bitiş noktaları olan belirli bir alanı işgal etme duygusu oluşturmak olduğunu öne sürer. Bebekler olarak kendi ten sınırımızı işgal etmenin nasıl bir his olduğunu, var olduğumuzu, varlığımızın sonsuz boşluğa sızmayacağını, banyo suyuyla birlikte akıp gitmeyeceğini veya sabah sisi gibi dağılmayacağını bilmek isteriz. Başlangıç günlerimizde kundaklanmak, tutulmak ve kucaklanmak bu somutlaşma hissine katkıda bulunur, ancak hepimizin bu erken gelişimsel alanla ilgili hatırlanmayan kaygıları vardır. Bir bebek, yaşamının ilk günlerinde her bez değişiminde kabuğundan çıkarılma, yüzeyine yapılan soğuk ve ıslak temaslar, tutulma ve dokunmalar, ışık, ses ve yerçekimi gibi deneyimlerle karşı karşıya kalır; hayatın ilk günlerinin, öncesiyle olan büyük kontrastını yaşar.
Çoğumuz fiziksel sınırlarımızın bir şekilde ihlal edilmesinin veya aşina olduğumuz alanı işgal etmemenin -yerinden edilmenin- nasıl bir his olduğunu biliriz. Ancak temel mekânsal tanımımızı kaybetme—yokluğa doğru çözülme—korkusu, hayal etmeye bile cesaret edemeyeceğimiz bir şeydir. Bunun son derece rahatsız edici bir örneği, 2001 yılında Dünya Ticaret Merkezi’nin bombalanmasıdır. Bir zamanlar var olan “biz”den fiziksel olarak hiçbir iz kalmaması, akıl almaz derecede ürkütücüdür. Sadece fiziksel tanımımızı edinme ve buna yönelik tehditler belki de bebekler olarak karşılaştığımız en ilkel kaygıdır.
İkinci Deri
Bu evrensel olarak insani bir kaygı olsa da ve hepimizde farklı biçimlerde ortaya çıkabilse de, bazıları bu kaygıdan özellikle muzdariptir. Özellikle başlangıçta tıbbi krizler geçiren veya bebekken olması gerektiği gibi tutulmayan ve ilgilenilmeyen hastaları düşünüyorum. Onların baskın (bilinçdışı) psişik kaygısı, kendileri için yeterince gelişmesi için desteklenmemiş deriyi örtmek için bir “ikinci deri” örmek olur (Bick, 1968). Bu ikinci deri, dışarıdan bakıldığında bir savunma olarak karşılaştığımız şeydir. Bu savunma, birçok farklı biçim alabilir. İnsanlar kendilerini kelimelere, maddelere, rutine, zorlayıcı ritüellere, egzersize, ritmik hareketlere -hatta kendi vücut yağlarına- “sarabilirler”. Klinikçiler olarak farkında olunması gereken ayırt edici parça, otistik-bitişik savunmaları kullanan birinin bunu kendisini tek bir yerde toplamak için yaptığıdır. Bu bilinçdışı kaygının üstünlüğü ve önceliği göz önüne alındığında, başka biriyle ilişki kurma işi için fazla bant genişliği kalmaz. Dolayısıyla, otistik-bitişiklik kaygısı taşıyan bir kişide, adından da anlaşılacağı gibi, neredeyse otistik bir his vardır.
Örneğin,bir hastam vardı; seansa gelir gelmez (daha oturmadan) kesintisiz bir sözcük seline başlardı. Onu durdurmak mümkün değildi. Canlı, kaygılı ve vurguluydu, ve bakışlarını mıknatıs gibi gözlerime sabitlerdi (bu durum beni kapana kısılmış gibi hissettirirdi). Onunlayken sürekli olarak yerime herhangi bir başkasının geçebileceği hissine kapılırdım; benim özel varlığımla alakalı hiçbir şeyle ilişki kurmuyordu. Kaygısının derecesi göz önüne alındığında, içine akacağı birine ihtiyacı vardı, ancak bu rol için herhangi biri iş görebilirdi. Seans sırasında onun dışavurumlarına kapılıp sürüklendiğimi fark ederdim ve sonunda söylediği hiçbir şeyi hatırlayamazdım. Sanki ikimiz de tüm görüşme boyunca bir anlamda orada olmazdık. Gerçek bir toplantı olamazdı çünkü bunun için bir yerde toplanmış bir “ben”e sahip olması gerekirdi. Tam da sahip olmadığı şey buydu, bu yüzden seans sırasındaki çabaları benimle ayrı ve gerçek bir öteki olarak ilişki kurmaktan ziyade kendi dağılmasını engellemeye yönelikti.
Şimdi, onun kaygısını, kendi ilkel benlik tanımını savunmak (ve dağılma korkusuna karşı koymak) olarak anlamak neden bu kadar önemli? Çünkü bu, terapist olarak benim görevimin sınırlarını belirler ve beni o hasta için en kritik olan zeminde onunla buluşma (ya da en azından onunla olma) olanağı sağlar. Terapötik görev, hastanın ilkel benlik tanım sürecini barındıracak bir koza/krizalit olmaksa, en iyisi bu göreve odaklanmalı ve içgörü, bağlantı, süreç gibi başka bir şey denememeliyim. Hayır. Bu otistik-bitişik kaygıların pençesinde olan biri için benim işim, düzenli varlığım, dikkatim, terapötik çerçevem ve kullanılmaya açık olma isteğimle, ne kadar sürerse sürsün, daha esnek bir “derinin” örülmesi için bir alan sağlamaktır. Benim işim, varlığımı gerektiren ancak büyük ölçüde benim sözcüklerle ifade edilen müdahalem olmadan gerçekleşen bir süreci sınırlamaktır. Bu ne kadar alçakgönüllü bir iş olursa olsun, iş budur, ve altta yatan temel kaygının doğasını bilmek, işimi bilmeme yardımcı olur.
Alana yeni giren stajyerlerle sık sık görüşüyorum. Kuruma dayalı ortamlardaki hastalarının çoğu tam da bu gelişimsel konumdadır. Stajyerler empati ve düşünceli dinleme becerilerinin hepsini denerler ve yaptıkları yanlışı merak ederler çünkü müdahalelerinin hiçbiri önemli görünmez veya hatta dikkate alınmaz. Basit gerçek şu ki, birlikte çalıştıkları hastalar otistik-bitişik bölgededir.
Bu bilgi, (gerçekten kavrayabildiklerinde) yeni terapistler için rahatlatıcıdır. Bu, terapötik müdahalelerin kapsamını seansa gelme ve nadiren de olsa dağılma, kaybolma, buharlaşma, sonsuz düşme, yerdeki deliklerden kayma vb. gibi bilinçdışı kaygıları dile getirmekle sınırlandırır. Bunu gerçekten kavramak, eğitim alan terapistlerin, bu sürece aktif olarak ebelik etmeye çalışmaktan ziyade, başka birinin sürecine tanık olma hedefiyle yetinmelerini sağlar. Bunlar ve otistik-bitişik, paranoyak-şizoid ve depresif konumların klinik uygulamalarıyla ilgili diğer konular, Ogden tarafından Deneyimin İlkel Ucu (1989) ve Zihin Matrisi (1986) adlı kitaplarında çok daha derinlemesine ve ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır ve bu kitaplar, gelecek vadeden (veya yetkin) psikodinamik terapistler için mutlaka okunması gereken kitaplardır.
Ara Bölüm
Tamam. Öyleyse savunmalar ve savundukları görünmez kaygılar. Üç geniş kategori: otistik-bitişik, paranoyak-şizoid, depresif. Yukarıda gözlemlendiği gibi, en derin ve en bilinçdışı kaygılarımızdan bazıları en erken zamanlarımızda ortaya çıkar. Bunlar zamanla korunur hale gelir, bir kum parçasının, bir istiridyenin kabuğundaki sedef tarafından yavaş yavaş korunması gibi korunur. Dışarıdan, ortadaki kum tanesini görmeyiz. Kılıfı görürüz. Ancak merkezde ne olduğunu bilirsek, o zaman düzenlemenin doğru kısmına müdahale edebiliriz. Daha önce adlandırılamayan, ancak yine de her zaman merkezde olanları keşfedebilir, genişletebilir, onlarla ilgili kelimeler ve düşünceler geliştirebiliriz.
Paranoid-Şizoid Pozisyon
Şimdi, bu gelişimsel dizilimdeki bir sonraki adıma, Klein’ın paranoid-şizoid pozisyonuna (Klein, 1946) geçeceğim. Devam etmeden önce bir not: Bu durumlar hem gelişimsel olarak ardışık hem de devam eden durumlardır. Yani bir kez yerleştiklerinde, onları asla tamamen aşmayız. Bunlar, ruhumuzda sessiz bir deneyimsel arka plan oluşturur ve uygun destekle ve doğru dengede geliştirildiğinde, insan olarak varlığımıza hayat getirir.
Tamam. Yani paranoid-şizoid pozisyon. Klein, her birimizin bizi hem yaşama hem de ölüme çeken içgüdülerle doğduğumuzu düşünüyordu. Bu içgüdülerle uyumlu olarak, bir bebeğin kişilerarası dünyayı alternatif olarak iyi veya kötü; yaşamı koruyan veya tehdit eden olarak deneyimlemek üzere önceden programlandığını düşünüyordu. Ayrıca bebeklerin gerçek dünyayla etkileşimlerini bir dizi içsel fantezi aracılığıyla önceden tahmin edip geliştirdiklerini, bedensel deneyimlerinin ifadelerinin yaşam ve ölüm içgüdüleri tarafından şekillendirildiğini ileri sürdü.
Klein’ın yaşam/ölüm ve fantazi temelli metapsikolojisini onaylayıp onaylamamıza bakılmaksızın, onunla birlikte gözlemleyebileceğimiz şey, bebeklerin son derece kişilerarası bir dünyada, tamamen bir ötekinin bakımına bağlı olarak fiziksel hayatta kalma mücadelesi verdikleridir. Ayrıca, bir bebeğin dünyasının ikili bir yapı içerdiğini, yani bebeklerin genellikle hızlı bir şekilde memnuniyet veya sıkıntı, haz veya acı, güvenlik veya tehdit yaşadıklarını gözlemleyebiliriz.
İyi ve Kötü
Klein, gelişmekte olan bebekler olarak en temel psişik görevlerimizden birinin, iyi deneyimi kötüden ayırmak hangisinin hangisi olduğunu açıkça anlamak olduğunu düşünüyordu. Erken gelişimin (Klein için, ilk üç ay) fiziksel ve psişik kırılganlıklarının bu ayırma sürecini oldukça hassas hale getirdiğine, açıklık ve basitlik adına iyi ve kötü arasında net sınırlar gerektirdiğine inanıyordu Aynı anda hem iyi hem de kötü olan şeyler, ikisine de dönüşmeyebilir; ya da daha kötüsü, iyi olan şeyler her an kötü tarafından istila edilip kirletilebilir, bu da bebeği tamamen kötü bir evrende bırakır—sözel olmayan, tamamen çaresiz bir bebek için hayal edilemez derecede korkutucu bir durum. Bu yüzden, iyi ve kötü deneyimleri birbirinden uzak ve ayrı tutmak, mutlak bir bebeklik zorunluluğu haline gelir. Bunun bir parçası olarak, bize iyi ya da kötü deneyimlerimize aracılık eden insanlara yönelik net atıfların da olması gerekir. Yani, anbean, bebek kimin iyi ve kimin kötü olduğuna dair net bir farkındalık geliştirme ihtiyacı duyar.
Klein’e göre, bu deneyimin ikiye ayrılması—iyi deneyim, kötü deneyim; iyi deneyim sağlayan iyi kişi, kötü deneyim sağlayan kötü kişi—tüm bebeklerin psikolojik varlıklarına kavuşurken işgal ettiği bir “psikolojik pozisyonu” tanımlar. Bu iyi ya da kötü merceğinden, erken bebeklik dönemi deneyimlerinin tamamı kırılır—dünyayı, ötekileri ve nihayetinde (içgüdü, çıkarım ve içselleştirme yoluyla) bebeğin kendisini algılayışları bu şekilde şekillenir. Elbette, aynı anne-figürü hem iyi hem de kötü deneyimlerle ilişkilidir, bu yüzden bu ilkel örgütlenme, Klein’e göre, birincil bakım veren kişilerin “iyi anne” ve “kötü anne” olarak bebeğin gelişmekte olan zihninde ayrı ve farklı tutulmasını içerir. Ötekinin iyi ve kötü, sevgi dolu ve nefret dolu yönlerin birbiriyle çarpışması durumunda, varoluşun iyi ve sevgi dolu yönleri tamamen yok edilebilir ve benlik de bununla birlikte yıkılabilir. Bu pozisyonun sürekli var olan psikolojik tehdidi, kişinin benliğinin nefret edilen bakım verenin ve kendi nefret dolu yönlerinin içerdiği kişiler arası kötülük güçleri tarafından parçalanacağı, dağılacağı ve yok edileceği korkusudur.
Savunma Ekipmanı: Bölme
Bize zarar verebilecek, hatta gerçekten zarar veren insanlara bağımlı olduğumuzda, bu kırılgan ve tehlikeli psikolojik dünyayı geçmek zorundayız. Ancak, neyse ki, bu görevi yerine getirmek için doğuştan gelen savunma ekipmanımız var. “Bölme” savunması—iyi ve kötüyü ayrı psişik alanlara yerleştirme süreci—bebek beyninin oldukça iyi bir şekilde donatıldığı bir durumdur. Gelişmekte olan bir beyin için her şeyi iki bin yerine iki kutuya ayırmak daha kolaydır. Bölme, dünyayı anlamların net olduğu öngörülebilir bir yer haline getirir. Çocuk tekerlemesinde olduğu gibi, “İyi olduğunda gerçekten çok iyisindir”—niyetlerin iyidir, hizmetlerin iyidir ve seni kabul edip rahatlayabilirim. Gelişmekte olan bir bebek olarak sunduklarını korkudan arınmış bir şekilde kabul edebilmem gerekir. “Ama kötü olduğunda korkunçsun”—güçlü bir şekilde bana karşısındır, sana güvenilmez ve hiçbir şekilde inanılmaz. Sahip olduğum tüm yetenekleri senden uzak durmak için kullanırım. Kontrolsüzce ağlarım. Seni sakinleştirme çabalarına direnir, belki de ayrışırım. O anlarda senden nefret ederim ve sensiz gayet iyi idare edebilirim. Git buradan! Bu durum, seni nefret ve saldırganlık dolu yanlarımdan, kasıtlı ve haklı bir şekilde, hiçbir fren olmaksızın ele almama olanak tanır. Bu, paranoid-şizoid pozisyonunun temel (ve gerekli) bir özelliği olan bölme savunmasıdır.
Neden gerekli? Bunu düşünmek için bulduğum en iyi yol metafor kullanmaktı. Bir dakika için zehirli gazla dolmaya başlayan bir odada olduğunuzu hayal edin. Diyelim ki birbirine bağlı iki oda var: biri zehirle dolan oda, diğeri ise bitişik oda. En iyi strateji ne olurdu? Kendinizi bitişik, zehirlenmemiş odaya atıp orayı kapatmak. Ortamların birbirine karışmasına izin vermemek. Eğer zehirli odaya girmeniz gerekirse, nefesinizi tutup kapıyı arkanızdan kapatmanız gerekir. Bu size hayatta kalma şansı verir. Bunu yapmamak, yok oluşa yol açardı. İşte bu, bölmenin bir resmidir. Altındaki korku (kaygı), odaları—iyi hava olanla kötü hava olanı—birbirinden ayrı tutmazsanız yok olacağınızdan emin olma halidir.
Tamam. Bu, paranoid-şizoid pozisyondaki yetişkinler için olduğu kadar bebekler için de psikolojik olarak son derece gerekli olan bölme mekanizmasıdır. Birkaç dakika içinde bir seansta bölmenin bir örneğini vereceğim, ancak önce paranoid-şizoid dünyada bebeğin elindeki bir diğer savunma aracı üzerinde durmamız gerekiyor. Bu, bölme ile ilişkili ama aynı şey değil. Yansıtma ve onun kuzeni, yansıtmalı özdeşim olgusudur.
Yansıtmalı Süreçler
“Yansıtma”, kişinin ruhsal deneyimini kişilerarası alanda başka bir yere taşıma; kendi deneyiminin parçalarını bir başkasına veya bir başkasının içine boşaltma veya “yansıtma” kapasitesidir. Bebekler, deneyimin bu şekilde taşınma konusunda ustadırlar. Ağlamaları, bu taşıma kapasitesinin somut bir örneğidir. Bebeğin huzursuzluğu hızla, etrafındaki yetişkinlerin huzursuzluğu haline gelir. Bu anlamda, yetişkinlere, içlerinde taşımaları için bebeğin duygusal dünyasının parçaları verilir.
Yansıtma , deneyimsel olarak işaret edilmesi teorik olarak tanımlanmasından çok daha kolay olan bir süreçtir. Ancak terapi içinde ve dışında gerçekleşen gerçek bir olguyu modellemektedir. Bazı insanların varlığında, onların psişik parçacıklarının somut bir etkisi olduğu hissedilebilir. Yanlarında farklı hissederiz; belki daha az güvende, belki diken üstünde yürüyormuşuz gibi, belki de korkmuş veya merkezimizi kaybetmiş hissederiz; hatta bazen kendimizi üstün bile hissedebiliriz. Bu olasılıklar sayısızdır. Ancak kendi deneyimlerinizi gözden geçirirseniz, bazen bazı insanların yanında güçlü bir psişik çekim hissi duyduğunuzu fark edersiniz. Bazen bu sizin kendi meselelerinizdir—erken ilişkisel filtrelerinizi onlara yansıtırsınız. Bazen de bu, onların dışa vurdukları, sizin alanınıza sızan ve sizi etkileyen onların parçacık alanıdır. Şimdi, bu yansıtma meselesini, özellikle bebeklikte nasıl işlediğini bir dakika düşünelim.
“Ben” dünyası, oluşum aşamaları olan, yaşamın başlangıç dönemlerinde oldukça akışkandır; tıpkı henüz pişmemiş bir yumurtanın sarısı gibi. Bebeğin “benliği” tam olarak şekillenmediği için son derece geçirgendir ve kolayca bütünlüğünü kaybedebilir; şeklini yitirebilir.
Bebeğin “Ben”i dışardan gelen duygusal deneyimleri de kolayca içine alabilir. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu duygusal deneyimi bütün olarak emer. Aynı şekilde, duygusal deneyimi kolayca boşaltabilir. Kelimeler olmaksızın, çevresindeki insanların sakin veya işkence görmüş hissetmesine neden olabilir.
Bebeğin “Ben”’i kendi kişilerarası alanındaki bir ötekinin benliğiyle psişik olarak birleşebilir. Ötekinin deneyimini içselleştirebilir; kendi parçalarını kesintisiz bir şekilde dışarıya “yansıtabilir”—bu fantezide, parçalarını ötekine, güvende kalmak veya kendi (nefret dolu) etkisinden korunmak amacıyla taşır. Bu geçirgenlik, bebeğin kendisi için çok zor, zehirli veya güvensiz olan şeyleri bir ötekine “emanet” etmesine; bunları kendisi dışına “yansıtmasına” olanak tanır.
Bu iki yönlü geçirgenlik, bakıcı-bebek ilişkisinde son derece uyarlanabilirdir. Bu ilişkide, annenin gelişmekte olan bebeğinin psişik yayılımlarını hissetmesine ve “içermesine” ve böylece bebeğin deneyimine daha yakından uyum sağlamasına olanak tanıyan yansıtmalı özdeşleşme sürecine (Bölüm 11’de ele alınmıştır) kapı açar. Aynı zamanda içselleştirme sürecine de kapı açarak bebeğin annenin ruhunun parçalarını ve bölümlerini içselleştirmesine olanak tanır – örneğin zamanla annenin yatıştırıcı işlevlerini içselleştirerek bunları içinde barındırır ve sonunda gelişmekte olan çocuğun kendi kendini yatıştırmasını sağlar.
Yansıtma, paranoid-şizoid pozisyonun önemli bir özelliğidir – terapistler olarak anlamamız için önemlidir, çünkü terapist rolünde bazen hastalarımızın psişik dünyasının parçalarının farkında olmadan alıcıları oluruz. Bazı hastalarda gerileme dönemlerinde ya da diğer hastalarda normal olanın seyrinde, onların yansıttığı psişik parçacıkların girdabına kapılabiliriz.
Teori çok yardımcı olabilir. Terapistler olarak paranoid-şizoid pozisyonun doğasında var olan kaygıları ve savunmaları gerçekten iyi anlamamız iki nedenden ötürü son derece faydalıdır: insanların hepsi olgun yetişkinler olarak bile bu var olma biçimlerinin yönlerini hala içlerinde taşırlar; ve bazı hastalarımız ağırlıklı olarak bu dünyada yaşarlar veya psikolojik stres veya yaralanma zamanlarında bu dünyaya geri çekilirler. Borderline ve narsisistik savunmaların dünyası paranoid-şizoid bir dünyadır, tıpkı boşanma ve diğer tüm savaş ilanlarının dünyası gibi.
Bu paranoid-şizoid pozisyonu açıklamak için, sizi doğrudan uygulamamdan kısa bir örneğe götüreceğim, Bölüm 10’da zaten vermiştim, ancak bu mercekten bakıldığında, paranoid-şizoid savunmalar dünyasını ve bunların altındaki endişeleri güzel bir şekilde göstermektedir.
Birkaç yıl boyunca haftada iki kez terapi gören hastalarımdan biri, seansımıza dokuz dakika geç kaldığım için oradan ayrıldı ve kendini cep telefonunu kapatmış ve kendisine ulaşamamıştım. Bir sonraki seans için buluştuğumuzda, seansa geç kalmamın tek bir nedeni olduğunu söyledi: Onu aklımdan çıkarmıştım. Öfkeli ve ulaşılmazdı. Alternatif bir açıklama duymakla zerre kadar ilgilenmiyordu. Onu bırakmıştım. Hepsi bu kadardı.
Bu örnekte, paranoid-şizoid savunmalar ve kaygılar bağlamında ne olduğunu anlamaya çalışalım. Normalde iyi ve tutarlı olan terapist, onun zihninde “kötü terapist” kategorisine aktarılmıştı. Geçmişteki zamanında gelmelerim veya uyumum onun için artık mevcut değildi. Kötü bir deneyim yaşamıştı; kötü deneyimi sağlayan bendim. Temel kaygı neydi? Eğer aynı “ötekinde” hem iyi hem kötü bir arada var olabilir ise, bu onun için psişik bir yok olma tehdidi anlamına gelebilirdi—benim tarafımdan içsel olarak yok edilme hissi—kötünün iyiye galip gelmesi ve hem dış hem iç dünyasında evrenin kontrolsüz bir şekilde korkutucu hale gelmesi. Bu yüzden bu anlarda ona sanki hayatı için savaşıyormuş ve bu savaşa kendi içindeki nefretin tüm gücünü katacakmış gibi geliyordu.
Bunu içeriden -kaygı tarafından- dışarıya doğru anlamak son derece önemli. Aksi takdirde, rasyonalite, mantık ve tarihin güçlerini kullanarak onu psişik acısından kurtarmaya çalışabilirdim ki bu faydasız olmaktan da öte daha da yaralayıcı olurdu. Paranoid-şizoid pozisyon anlayışım da o anlarda bana yardımcı oldu çünkü aramızda güçlü yansıtmalı gelgitler yaşanıyordu. Benim için bu gelgitler korkmuş olma hissiydi, korkudan neredeyse hareketsiz kalmıştım.
Peki, terapist olarak ne yapmalıyız? Psikolojik zeminimizi bulmak için mücadele etmeli ve savunmaya değil, kaygıya hitap etmeliyiz. Şöyle oldu:
“Tamamen benim tarafımdan gözden çıkarılmış gibi hissetmiş olmalısın.”
“Evet.“
“Ve aramızda hiç bir iyilik kırıntısı kalmamış gibi.”
“Evet.“
” Aklımda olsaydın seni bekletmiş olmayacağıma dair bir deneyim yaşamanın korkunç bir durum olduğunu biliyorum. Eğer seni gerçekten aklımda tutsaydım, bunun hiç yaşanmayacağını biliyorsun. Bugün gelmemeyi—terapiye artık hiç gelmemeyi düşündün.”
“Evet.”
“Seni incittiğimi bilmem, senin için çok önemliymiş gibi geliyor.”
“Evet.” (Yumuşama)
“Bu hafta başında gerçekleşmeyen buluşmamız hakkında senin deneyimini bildiğimi fark etmenin senin için nasıl bir şey olduğunu merak ediyorum.”
“En azından kendini savunacak bir hikaye uydurmuyorsun.” (Daha fazla yumuşama)
“Bu aramızdaki yarayla birlikte ileriye gitmeye çalışmak nasıl olacak, bunu merak ediyorum?”
“Evet.” (Daha fazla yumuşama)
“Şu anda burada nasıl hissediyorsun?”
“Biraz daha iyi.”
“Evet. Sence neden?”
“Sanki beni anlıyormuşsun gibi geliyor.”
“Tamam, bu konu ile ilgili benden daha başka ne isteyebileceğini merak ediyorum.”
“Bilmiyorum. Annem tarafından çok bırakılırdım. Saatlerce beklerdim, bazen karanlığa kadar.” (Daha fazla yumuşama)
“Evet. Korkutucu.”
“Evet.” (Şimdi sessizce, iyi terapist kategorisine geri yerleştirildim; deneyimindeki acıyı tutabileceğime güvendiği biri oldum.)
Tam bir döngü.
Belki de açık bir şey ama vurgulamak önemli olabilir: Hepimizin içinde paranoid-şizoid savunmalar var. Bazen birini “kötü biri,” “işe yaramaz” gibi tek bir şekilde kategorize ettiğimizde, gerçekliği çarpıtıp basitleştirerek dayanmayı kolaylaştırmaya çalıştığımız bir bebeklik sürecini devreye sokuyoruz.
Bu psikolojik pozisyonun belirlenmesi neden faydalı? Çünkü bu, terapist olarak hastanın savunmasının altında yaşanan gerçek psikolojik kaygılarla temasa geçmemizi sağlar ve bu yüzden anında ortaya çıkacak gerçek gündemi anlamamıza yardımcı olur. Tamara örneğinde olduğu gibi, en etkili müdahalemin hastayı aramızdaki masum olayları—yol çalışması nedeniyle ofise dönme yolunda kaybolduğum gibi—anlamasını sağlamak olacağını düşünseydim, kaygısını yanlışlıkla artırır ve terapiyi daha da kötüleştirirdim.
Bu kaygılar yüzeyde bariz değildir. İşte bu yüzden teori faydalıdır. Teori, sezgilerimizi geçersiz kılabilecek, görünmeyen kuvvetler ve tehditler için empati oluşturmamıza yardımcı olur. Birisi paranoid-şizoid pozisyonda olduğunda, bu duygusal olarak bebeklikte kalmış bir yerdir ve savunmanın meydan okunmasından ziyade kaygının tutulmasını gerektirir. Paranoid-şizoid pozisyon hakkında daha fazla bilgi için, daha önce bahsedilen klinik çalışmalara, özellikle de “Zihin Matrisi” kitabına başvurabilirsiniz.
Depresif Pozisyon
Tamam. Şimdi bir adım daha atacağız. Daha az karmaşık bir adım ya da belki, en azından, biraz daha anlaşılır bir adım. Şimdi bizi bu gelişimsel sıralamada son adım olan Klein’ın “depresif” pozisyonuna (Klein, 1935) götüreceğim. Klein, ötekinin “ötekiliğini ” kavrama kapasitemizin üç aylıkken başladığını belirtmiştir. Bana (ve pek çok kişiye) göre bu çok erken bir tarih, ancak bu sürecin tam olarak ne zaman başladığı, yeni ortaya çıkan bu kapasitenin özü kadar önemli değil. Klein’ın adlandırdığı gibi depresif pozisyon, ileriye doğru büyük bir gelişimsel adımla karakterize edilir. Gelişmekte olan çocuk, kendisine her zaman bakan kişinin ayrı bir kişi olarak var olduğunu – aslında bir varoluşa ve çocuğa bakmanın ötesinde bir dizi kaygıya sahip olduğunu – ruhsal olarak kabul etmeye başlar.
Yavaş yavaş (birkaç yıl süresince) çocuk, anne figürünün kendisinden ayrı bir ruhsal yapıya, motivasyon sistemine, düşünme biçimine ve arzulama setine sahip olduğunu fark eder. Bu farkındalıkla birlikte, diğerinin de acı çektiğini ve bu acının diğerinin gözünde çocuğun acısı kadar gerçek olduğunu anlama gelmektedir. Ayrıca, çocuğun annenin acısının kaynağı olabileceği gerçeğiyle de yüzleşir. Eğer öyleyse, annenin ayrı bir iradesi ve motivasyonu olduğundan, çocuk annenin ayrılmasına neden olacak kadar zarar verebilir. Bu durumda çocuk, umutsuzca sevilen ve ihtiyaç duyulan annesini kaybetme riskini taşır. Bu, dayanılmaz bir kayıp ve depresif bir bilgi olacaktır.
Bu bilgiyle birlikte çocuğun yaşamındaki tüm “verilenler” değişir. Artık ötekine acı verebileceğimi ve bu acıyı sadece kendimi ve ötekinin deneyimini “tamamen iyi” olarak dilemekle yok edemeyeceğimi anlarım. Ötekinin deneyimi önemlidir. Deneyim hatırlanır. Geçmiş önemlidir. Ötekine dikkatle davranmalıyım. Ötekine verdiğim acının sorumluluğunu almalı ve yol açtığım hasarları onarmalıyım. Geçmişin yok edilmesi, paranoid-şizoid pozisyondaki sihirli bir şekilde gerçekleşebilecek bir şey olduğu için, sihirli onarımlar artık bir seçenek değildir.
Depresif pozisyonla ilgili bir diğer sonuç, artık mükemmel bir evrende işlev görmediğidir. Artık kendimi tamamen iyi (veya tamamen kötü), seni tamamen iyi veya tamamen kötü ya da gerçeği tamamen iyi veya kötü olarak kabul edemem. Ben bir iyi ve kötü karışımıyım, sen de öylesin—hayat da öyle. İstesem de böyle olması değişmez. Bu bilgi, potansiyel olarak hayal kırıklığı yaratıcı olsa da, insan durumuna ve ötekilere yönelik tamamen farklı bir yönelimi beraberinde getirir. Mükemmellik illüzyonuna olan baskıyı alır ve bunu daha ulaşılabilir bir doğruluk hedefi yönüne çeker. Kendine ve diğerine iyi ve kötünün bir kombinasyonu olarak bakılabilir ve bu değerler aynı anda, bir arada tutulabilir. Depresif konumdaki bu kazanım “ambivalans ”ın başarılması olarak adlandırılır.
Ek olarak; eğer sizin düşünceleriniz, duygularınız ve arzularınız benimkilerden ayrı ise, o zaman benim gerçekliğim artık tek gerçeklik değildir. Kime ait olduklarına bağlı olarak birden fazla gerçeklik vardır. Bu sofistike psikolojik adım, kendimize ve başkalarına göre öznelliğe izin verir. O halde, bu psikolojik konumun tam çiçeklenmesinde, artık yalnızca deneyimlerimizin pasif ya da talihsiz alıcıları değilizdir. Bizler deneyimlerimizin yorumlayıcılarıyız. Şeylerin anlamları sabit değildir. Şeyleri biz anlamlandırırız. Kişi kendi gerçekliğini yorumlar, böylece onu çok sayıda mercekten süzebilir. O halde düşünceler ve duygular kişinin kendi psişik yaratımları haline gelir; keşfedilebilir, anlaşılabilir ve değiştirilebilirler.
Öznelliğin—hem kendimizde hem de ötekilerinde—kavranması, depresif pozisyonun belirleyici özelliğidir. Bu pozisyon gerçekten yerleştiğinde, terapist olarak işimiz, hastamızla birlikte anlamları ilerleyerek keşfetmek ve açmak olur. Keşfedilmemiş anlamlar, infantil anlamlar, yaşamı belirleyen anlamlar. Ve bu açma süreciyle birlikte, bireylerin deneyime dayalı “ben”lerinin daha fazla genişlemesi potansiyeli gelir. Hayat artık sadece benim başıma gelmiyordur. Ben, kendi deneyimime anlam atayan bir yorumlayıcı özne olarak duruyorum ve hayatımı nasıl düşündüğümü ve yaşadığımı değiştirebilirim. Size de aynı özgürlükleri tanıyorum. Gerçekten bu farklı bir dünya.
Depresif pozisyonun kaygıları gerçektir ve günlük gerçekliği temsil eder: her zaman mevcut olan kayıp potansiyeli ve kendimizdeki ve nesnelerimizdeki kusurluluk. Bunlar, tamamen gelişmiş yetişkinler için bile bir düzeyde korkutucudur. Ancak çocukken ya da çocukluğun ötesinde daha gençken, bu potansiyel olarak felç edici gerçekliklere karşı nasıl savunulur?
Klein, “manik savunmalar” olarak adlandırdığı şeyi tanımlamıştır. Bunlar: kontrol, küçümseme ve nesne üzerinde zafer kazanma. Bu savunmalar kendi paranoid-şizoid repertuarımızdan ödünç alınmış, ancak depresif pozisyonun gerçeklerini uzak tutmak için kullanılmıştır. Kontrol: Sevilen kişi üzerinde kontrol uygularsam, o zaman beni terk etme konusund kendini özgür hissetmeyebilir. Küçümseme: Eğer onların statüsünü kendi gözümde düşürürsem, o zaman onları gerçek ya da potansiyel kaybım beni daha az incitir. Zafer: Eğer onlarla girdiğim ağır bedelli mücadeleden galip çıkarsam (başarı, zenginlik, yeni bir ilişki, yeni bir statü vs. yoluyla), o zaman onların kaybını hissetmeme gerek kalmaz. Bunlar hepimizin zaman zaman değişimin ve geçiciliğin yakıcı gerçeklerinden korunmak için kullandığımız bir dizi savunma manevrasıdır – bu gerçeklerin içeri girmesine izin vermek bir düzeyde “Ben ”imizi devre dışı bırakacaktır.
Bu savunmalar terapötik ilişkide nasıl ortaya çıkar? İşte birkaçı. Bazı hastalar rutin olarak bizim onlar için önemimizi küçümserler. Program değişikliklerine karşı alışılmadık bir esneklik gösterirler. Tatile gitmememize neredeyse hiç tepki göstermezler. Bizim yokluğumuzda coşkulu ilerlemeler bildirirler. Bizimle olan ilişkileri hakkında konuşmaktan kaçınırlar veya bu konuyu saptırırlar. Bizi çok fazla önemsememeye çalışırlar. Bu tür şeyler terapötik ilişkide de vardır hatta çoğunlukla depresif pozisyonda görünen kişilerde ve terapinin onlar için değerli hale geldiğine dair kanıtlara rağmen vardırlar. Bizim görevimiz bu hastalarla , savunmanın altındaki kaygıyı yani kaybetmenin potansiyel bedeline karşı dengelenen değer verme riskini fark etmektir.
Sadece benimle olan ilişkilerinde değil, dış dünyalarındaki ilişkilerinde de bu tür kaygı ve savunmaların söz konusu olduğu çok sayıda hastam var. Birinin geçicilik ve kusurluluk gerçekliğine tamamen açılması oldukça hassas bir görevdir. Hiçbirimiz ne kendimize ne de sevdiklerimize karşı bunu tam olarak yapamayız. Ancak bu açıklığın genişlemesi, ilişkilerin şimdi‘sinin -o kişinin kim olduğu, benim kim olduğum ve birbirimiz için kim olduğumuz gerçeklerinin- çok daha doğru ve içten bir şekilde kucaklanmasını sağlar. Terapist olarak benim görevim, zaman içinde hastalarımın bizim ilişkimizdeki savunmaların altında yatan kaygılara bakmalarına yardımcı olmaktır; böylece kendilerine ve yaşam alanlarındaki diğer kişilere dayattıkları kendi insanlık sınırlamalarını genişletebilirler.
Özet
Bu üç psikolojik pozisyon -otistik-bitişik, paranoid-şizoid, depresif- bağlamında tanımlanan kaygı ve savunmaların bu kısa taslağı hiçbir şekilde kapsamlı bir klinik rehberlik sunma amacı taşımamaktadır. Diğerleri bu görevi üstlenmiş ve bunu düşünceli ve başarılı bir şekilde gerçekleştirmiştir. Ayrıca, insanoğlunun savunma ve kaygı repertuarını tamamen ele almayı da amaçlamamaktadır. İçsel psikolojik alanımızı örtmek konusunda sonsuz derecede yaratıcıyız. Bu bölümde, erken gelişimle ilişkili kaygı ve savunmalar üzerinde durulmuştur. Ödipal süreçle ilgili diğer kaygılar bu bağlamda açıkça ele alınmamıştır.
Bu anlatı, kaygı ve savunmaları genel olarak birbirine göre doğru konumlandırmayı ve aynı zamanda Kleinyen ve Ogdenci pozisyonların muazzam klinik değerine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Terapistler olarak bize inanılmaz derecede yardımcı olan yönlendirici ışıklar işlevi görürler. Sinyallerine dikkat edersek, bize yön verirler. Terapide hangi yolların açık olduğunu ve hangilerinin tehlikeli olduğunu belirlerler.
Kaleydeskopumuza Geri Dönüş
Herhangi bir çocuğun kaleydoskopun içine bakmadan büyümesi utanç vericidir. Şimdi kaleydoskopu doldurduk – nesne ilişkileri, aktarım, karşı aktarım, savunmalar, kaygılar – terapötik ilişkiyi renklendiren temel cam parçaları. Odada bunlar birbirine karışır ve kesinliğin düzgün dünyası yerini daha önce hiç görmediğimiz desenlerin, renklerin ve sürekli değişen şekillerin girdaplı dünyasına bırakır. Bazen büyülü, bazen güzel, her zaman büyüleyici ve nihayetinde önceden hayal etme kapasitelerimizin ötesinde. Bu, psikodinamik psikoterapinin dünyasıdır. Bu onun sanatıdır; bu onun ayrıcalığıdır. Görecek gözlerimiz ve merak edecek zihinlerimiz olduğu sürece bizi üzerinde çalışmaya ve düşünmeye iten şey budur.
Bir yanıt yazın