İş ve eğlence (11)

Zamanımızı sayısız şey yaparak harcıyoruz. Çalışıyoruz, ders çalışıyoruz, rahatlıyoruz ve sosyalleşiyoruz. Akıl sağlığı uzmanları olarak biz, insanların hayatta ne yapmaları gerektiğiyle (should) daha az ilgileniyoruz, onların ne yapmayı seçtiklerini (choose) ve bunun onlara nasıl hizmet ettiğini (serves) anlamakla daha çok ilgileniyoruz. Bunu yapabilmek için insanların zamanlarını nasıl geçirdiklerini tanımlayabilmemiz gerekir. Freud insanların sevebilmeleri ve çalışabilmeleri (love and work) gerektiğini söylemesiyle tanınır (Masson, 1985) ve birçoğu buna eğlenceyi (play) de eklemiştir (Benveniste, 1998; Brown, 2009). 7. Bölüm‘de aşkı (love) tartıştıktan sonra şimdi iş ve eğlence hakkında düşünelim.

Alanın tanımlanması: iş ve eğlence

İş/Çalışma

Webster Sözlüğü işi/çalışmayı şu şekilde tanımlıyor: “Bir şeyi yapmak veya yapmak için gösterilen fiziksel veya zihinsel çaba; amaçlı faaliyet” (Webster’s, 1970, s. 1638). Dünyadaki çoğu insan bir tür işle meşgul. Genel olarak çalışmayı birinin para kazanmak için yaptığı bir şey olarak düşünsek de, iş aşağıdakilerden herhangi biri olabilir:

• Ücretli veya ücretsiz – İkinci sınıf öğrencisinin işi okula gitmek, evde oturan bir ebeveynin işi ise çocuklara bakmaktır. Temizlik, yemek pişirme, çocuk yetiştirme ve yaşlı bakımı aile içinde yürütüldüğünde bunlar genellikle ücretsiz çalışma biçimleridir. Gönüllülük aynı zamanda ücretsiz iş olarak kabul edilir.

• Düzenli veya düzensiz – İki ergenin ikisi de bebek bakıcısı olarak çalışıyor olabilir, ancak biri her hafta sonu çalışıyorsa ve diğeri yalnızca ara sıra çalışıyorsa, çalışma düzenleri çok farklıdır.

• Nitelikli veya vasıfsız – Bazı işler çok az eğitimle yapılabilirken, diğer işler kapsamlı eğitim gerektirir. Eğitimin teknik okullar, lisansüstü okullar ve çıraklık yoluyla eğitim dahil olmak üzere birçok biçimde olabileceğini unutmayın.

Eğlence

Kumsalda dinlenmek, televizyon izlemek, kurgu okumak, sosyalleşmek, futbol oynamak, seyahat etmek, yemek pişirmek; herkesin farklı bir eğlence tarzı vardır. Nasıl eğleneceğini bilen insanlar daha sağlıklı duygusal yaşamlara sahip olabilir ve daha başarılı bir şekilde yaşlanabilirler (Terr, 1999; Vaillant, 2002). Ruh sağlığı uzmanları (mental health professional) olarak, insanların rahatlamak için ne yaptığını sormayı sıklıkla unutuyoruz, ancak eğlence kalıpları (pattern of play) kişinin işleyişinin merkezinde yer alıyor. Eğlenceyi düşünürken şunları göz önünde bulundurun:

• Kişinin hayatında kapladığı zaman – İki kişi kitap okumaktan hoşlandığını söyleyebilir ancak biri ayda birkaç dergi okursa ve diğeri haftada iki kitap kulübüne giderse, eğlence kalıpları farklı olur.

• Tek başına veya başkalarıyla birlikte – Bazı insanlar bodrumda modeller üretmek gibi tek başına dinlenme biçimlerinden hoşlanırken, diğerleri büyük rock konserlerine gitmekten veya haftalık akşam yemeği partileri düzenlemekten hoşlanır.

• Katılımın derinliği ve genişliği – Bazı insanlar yalnızca tek bir eğlence biçimiyle çok ilgilenirken, diğerleri birçok biçimi dener. Örneğin, bir kişi yoğun bir şekilde yürüyüş yaparken tek boş zaman aktivitesi olarak yürümeyi gösterebilir; bunun tersine, başka bir kişi yüzeysel olarak uğraştığı sayısız eğlenceden bahsedebilir.

• Eğlence olarak seks – Seks, insanların rahatlama ve eğlenme şeklinin önemli bir yönü olabilir. Cinsel aktivitenin bir yetişkinin zihinsel ve duygusal sağlığı için de önemli olduğu gösterilmiştir (DeLamater, 2012). Hastalarımıza düzenli olarak cinsel aktivitede bulunup bulunmadıkları, tatmin edici olup olmadıkları, kiminle cinsel olarak aktif oldukları, cinsel aktivitelerinin eğlence amaçlı olup olmadığı ve cinsel ilişki bağlamında sevgi dolu bir ilişki olup olmadığı da dahil olmak üzere hayatlarının bu kısmı hakkında sorular sormak önemlidir.

• Eğlence ve dinlenme – Bazı eğlence türleri iş kadar stresli olabilir. İnsanların dinlenmenin ve hayatın stres faktörlerinden kurtulmanın yollarının olup olmadığını öğrenmek önemlidir.

• Eğlencesizlik [eğlencenin yokluğu] – Eğer insanlar herhangi bir boş zaman faaliyetinden bahsetmezlerse, mutlaka sorun. Kişinin yapmaktan hoşlandığı bir şey olup olmadığını öğrenmek çok önemlidir; bu, televizyon izlemek ya da gazete okumak olsa bile. Ancak bazı kişilerin boş zaman aktiviteleri yoktur, bu da onların rahatlamada ve eğlenmede zorluk yaşadıklarını gösterebilir.

İşi ve eğlenceyi tanımlayan değişkenler

Bir kişinin iş ve eğlence için neler yaptığını tanımlamanın yanı sıra, bu kalıpların kendisine ve etrafındakilere ne kadar iyi hizmet ettiğini de düşünmek istiyoruz. Bunu yapmak için kişinin çalışma ve eğlenme kalıplarının şu şekilde olup olmadığını göz önünde bulundurmalıyız:

• Gelişim düzeyi/yetenekler/sınırlamalarla tutarlı
• Rahat/tatmin edici/zevkli/dinlendirici
• Kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin bakımı için yeterli
• Kültürel açıdan onaylanmış
• Kısıtlı erişim nedeniyle sınırlı

İş ve eğlence kişinin gelişim düzeyi, eğitimi, yetenekleri ve sınırlılıklarıyla tutarlı mı?

Lise yıllarında, fazladan para kazanmak için bir fast food restoranında çalışan 16 yaşındaki bir çocuğun motivasyonu yüksek olabilir ancak aynı işte çalışan doktora sahibi 45 yaşında bir kimyager vasıflarının altında ve düşük maaşla çalışan birisi (underemployed) olarak kabul edilebilir.

Hafta sonları arkadaşlarıyla video oyunu oynayan 12 yaşındaki bir çocuk, gelişimsel olarak uygun eğleniyor olabilir, ancak iş yerinde tüm gün video oyunu oynayan 55 yaşındaki bir kişi işini tehlikeye atıyor olabilir. İş ve eğlence hakkında düşünürken, yalnızca kişinin ne yaptığını değil, aynı zamanda bunun kişinin gelişim aşamasına, eğitimine, yeteneklerine ve sınırlılıklarına uyup uymadığını da düşünmemiz gerekir.

Çalışmak ve eğlenmek rahat ve zevkli mi?

Eğlence sadece çocuklar için değildir; herkesin keyif aldığı şeyleri yapması gerekir. Bazı insanlar işlerini sever, bazıları için ise bu sadece masaya yemek koymak için yaptıkları bir şeydir. Çalışmak aynı zamanda tatmin edici de olabilir ancak mutlaka eğlenceli olmayabilir. İlginç bir şekilde, bazı insanlar boş zaman aktivitelerini zevkli bulmuyor. Bazen bunun nedeni partnerlerin veya aile üyelerinin “eğlence tercihleri”dir. Kamp yapmaktan nefret eden ancak partneri tarafından sürekli olarak ormana sürüklenen kişiyi veya basketboldan nefret eden ancak her hafta sonu ebeveynleriyle oynamak zorunda hisseden bir çocuğu düşünün. Bazıları için oyun zorlayıcı hale gelir ve keyif verici olmaktan çıkar. Çok sayıda yaralanmaya ve günlük koşu sonrası mide bulantısına rağmen günde 20 mil [32,19 km] koşmak zorunda kalan kişiyi düşünün. Bu boş zaman tercihlerini duymak muhtemelen o kişiyi anlamamıza yardımcı olacaktır.

İş ve eğlence, kişinin kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin bakımı için yeterli mi?

İnsanlar işlerini sevebilir ama faturalarını ödeyemeyebilirler. Roman yazmaktan hoşlanan ama sağlık sigortasını ödeyemeyen bir yazarı düşünün. Bazı insanlar için çok para kazanmak yüksek bir öncelik değildir ancak yine de kendilerine ve bakmakla yükümlü oldukları kişilere yiyecek, barınma ve sağlık bakımı sağlamaya yetecek kadar paraya sahip olmaları gerekir. Bazen bir kişi eşinden veya diğer aile üyelerinden destek alır. Bu durumda, bunun karşılıklı olarak mutabakata varılan bir durum olup olmadığını ve birey için tatmin edici olup olmadığını değerlendirmek önemlidir. Eşlerden birinin evde kalıp çocuk yetiştirmesine karşılıklı olarak karar veren çift bu düzenlemeden çok memnun olabilirken, işten kaçıyor gibi görünen yetişkin bir çocuğa destek olmaya devam eden aile daha az tatmin olabilir.

Eğlence kişisel bakım (self-care) açısından da önemlidir, çünkü düzenli fiziksel egzersiz fiziksel ve zihinsel sağlık için gereklidir (Paluska ve Schwenk, 2000). Örneğin bir kişi, ailesini geçindirmek için üç işte birden çalışmak zorunda olduğu için egzersiz yapamıyorsa, bu durumda eğlence düzeni kişisel bakım için yetersizdir.

Çalışmak ve eğlenmek sağlığı teşvik ediyor mu ve kültürel olarak onaylanıyor mu?

Bir kişinin çalışma ve eğlenme kalıplarını tam olarak anlamak için, bunların kişinin yaşadığı dünyaya nasıl uyum sağladığını ve bunların sağlığı geliştiren kalıplar olup olmadığını bilmek önemlidir. Örneğin, eğer insanlar geçimlerini yasa dışı faaliyetlerle sağlıyorsa ya da boş zamanları başkalarına zarar vermeyi ya da madde bağımlılığını içeriyorsa, bu durumda onların çalışma ve eğlenme kalıplarının sağlığı teşvik ettiğini ya da çevrelerindeki yaşama çok uygun olduğunu söylemek zordur.

Madde bağımlılığı ve yasa dışı faaliyetleri içeren iş ve boş zaman etkinliklerinin yanı sıra, iş ve eğlence kalıplarının kültürel olarak onaylanıp onaylanmadığını düşünmemek, özellikle kültürler arası durumlarda yanıltıcı olabilir. Örneğin, yakın zamanda başka bir ülkeden göç etmiş bir kişi, ofisinin haftalık happy hour’una [öğleden sonra veya akşam üstü rahatlayıp içki içmek için yapılan küçük buluşma] şüpheyle bakabilirken, başka bir kültürden birini tedavi eden bir terapist, o kişinin tüm tatillerini geniş ailesiyle birlikte yapma isteğini sorgulayabilir. Bir kez daha, bu boş zaman kalıplarını anlamak, kültürel geçmişe duyarlılık gerektirir.

İş ve eğlence kısıtlı erişim nedeniyle sınırlı mı?

Erişim nedeniyle bireyin çalışması ve eğlenmesi sınırlı olabilir. Aşağıdakileri göz önünde bulundur:

Kendi ülkesinde hekimlik eğitimi almış ancak yeterlilik sınavına girecek dil becerisine sahip olmadığı için göç ettikten sonra çamaşırhanede çalışan kişi

Tenis oynayarak büyüyen ve bundan keyif almaya devam eden ancak bölgedeki tek kortun, girişlerine izin verilmeyen bir kulübe ait olması nedeniyle şu anda oynayamayan kişi

Daha iddialı bir iş isteyen ancak ailesinin yüksek öğrenim masraflarını karşılayamadığı için asgari ücretle çalışmak zorunda kalan kişi

Bu insanların kendi kusurları olmamasına rağmen kendilerine hizmet edecek iş ve oyun olanaklarına erişimi yok.

İş ve eğlenceyi öğrenmek: açılış soruları, ardından hikayeler

Aşağıda iş ve eğlencenin çeşitli yönleri hakkında bilgi edinmek için uyarlayabileceğiniz bazı örnek sorular var:

İş ve eğlencenin gelişim düzeyi, yetenekler ve sınırlılıklarla tutarlı olup olmadığını öğrenmek:

Çalışan kişiler için:

Yaptığınız işi ne kadar süredir yapıyorsunuz?

Çalışmaya başladığınızdan beri aynı işte mi çalışıyorsunuz, yoksa işyerinden işyerine mi geçtiniz?

Bu iş eğitim gerektiriyor muydu? Eğer öyleyse, ne tür bir eğitim aldınız?

İdeal olarak yapmak istediğiniz şey bu mu? Değilse, yapmayı tercih ettiğiniz şeyi yapmaktan sizi alıkoyan nedir?

Bana şu anda işte yaptığınız bir şeyden bahseder misiniz?

Öğrenciler için:

Neyi ve nerede okuyacağınızı nasıl seçtiniz?

Bu program size uygun görünüyor mu?

Kariyer gibi, belirli bir hedef için mi çalışıyorsunuz?

Eğlence için:

Bu boş zaman etkinliğine ne zaman başladınız?

Bu aktiviteyi yaşınızdaki insanlarla mı yapıyorsunuz?

Hayatınızda ne kadar zaman alıyor?

Hayatınızda yaptığınız diğer şeylerle nasıl uyum sağlıyor?

Çalışmanın ve eğlenmenin rahat ve zevkli olup olmadığını öğrenmek

İşinizi beğeniyor musunuz? Sabah işe gitmek zor mu?

Yaptığınız işi tatmin edici buluyor musunuz? Bu konuda diğerlerinden daha fazla veya daha az eğlenceli bulduğunuz şeyler var mı?

Yapmayı sabırsızlıkla beklediğiniz şeyler var mı? Eğleniyor musunuz? Bana sabırsızlıkla beklediğiniz bir şeyden bahsedin.

Kendinizi nasıl rahatlatıyorsunuz? Boş zaman aktiviteleriniz dinlendirici mi?

İşin ve eğlencenin, kişinin kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin bakımı için yeterli olup olmadığını öğrenmek

Geçiminizi sağlayabiliyor musunuz? Kendiniz için? Aileniz için?

Finansal olarak kendinizi destekleme şeklinizden memnun musunuz?

Başka birinden (hükümet dahil) mali yardım alıyor musunuz? Bunun hakkında ne hissediyorsunuz? Borcunuz var mı?

Düzenli fiziksel egzersiz yapabiliyor musunuz? Değilse neden?

İş ve eğlence örüntülerinin kültürel olarak onaylanıp onaylanmadığını ve/veya sağlıklı olup olmadığını öğrenmek

Hiç kanunla başınız belaya girdi mi? Ne tür bir aktivite için?

Boş zaman aktiviteleriniz hiç yasa dışı maddeler içeriyor mu?

Yaptığınız bir şeyin yasal olmayabileceğinden hiç endişelendiniz mi?

Kısıtlı erişim nedeniyle iş ve eğlencenin sınırlı olup olmadığını öğrenmek

Yapmayı isteyip de ayrımcılık nedeniyle yapamadığınız bir şey var mı?

Kim olduğunuz veya geldiğiniz yer nedeniyle hayattaki seçimlerinizin kısıtlandığını mı hissediyorsunuz? Bunun gerçekleştiği bir zamanı bana anlatabilir misiniz?

İş ve eğlence örüntülerini tanımlama

Bu bölümde daha önce özetlediğimiz değişkenleri kullanarak Kimberly’yi ele alalım:

Kimberly, yakın zamanda geçirdiği ortopedik bir ameliyattan sonra sinirlilik gösteriyor. “Üniversitede Bölüm I sporcusuydum. Aklı başında kalmak için fiziksel aktiviteye ihtiyacım var ve şimdi gerçekten kenardayım. Tenis olmadan nasıl rahatlayacağım?” Kimyagerlik eğitimi alan Kimberly, 18 yıl önce ilk çocuğunu doğurduğundan beri evde çalışıyor ve iki kızına bakıyor. “Gerçekten anne olmayı istiyordum ve eşim de gerçekten işe dönmeyi istiyordu. Onun maaşından dolayı, yeterince paramız var ve bunca yıldır bundan memnunuz.” Kimberly, kendi deyimiyle “daimi sınıf ebeveyni (perennial class parent)” olmayı seviyor ve çocukları üniversiteye gittiğinde bunu kaybetme konusunda biraz endişeli.

Kimberly’nin iş ve eğlence örüntülerini şu şekilde TANIMLAYABİLİRİZ:

Kimberly’nin iş ve eğlence örüntülerinde hatırı sayılır derecede güçlü yanları var. Yaptığı iş, eğitim seviyesiyle tutarlı olmasa da, eşiyle karşılıklı olarak mutabakata vardığı, kendisini rahat hissettiği ve büyük keyif aldığı bir anlaşmadır. Eğlence örüntüleri -çoğu atletizmle ilgili- ona büyük keyif veriyordu ama sakatlandığı için artık onları çok sınırlı şekilde gerçekleştiriyor. Aynı şekilde çocukları evden ayrıldıktan sonra keyif aldığı şeyleri yapamayacağından endişe ediyor.

İŞ VE EĞLENCE’yi tanımlamak için değişkenler

• Gelişim düzeyi/yetenekleri/sınırlılıkları ile tutarlı
• Rahat/tatmin edici/zevkli
• Kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin bakımı için yeterli
• Kültürel olarak onaylanmış
• Kısıtlı erişim nedeniyle sınırlı

Referanslar

1. Benveniste, D. (1998). The importance of play in adulthood: A dialogue with Joan Erikson. The Psychoanalytic Study of the Child, 53, 51–64.
2. Brown, S. (2009). Play: How It shapes the brain, opens the imagination, and invigorates the soul. Penguin Books.
3. DeLamater, J. (2012). Sexual expression in later life: A review and synthesis. Journal of Sex Research, 49(2–3), 125–141. https://doi.org/10.1080/00224499.2011.603168
4. Masson, J. M. (Ed.) (1985). The complete letters of Sigmund Freud and Wilhelm Fliess 1887–1904. Belknap Press.
5. Paluska, S. A., & Schwenk, T. L. (2000). Physical activity and mental health: Current concepts. Sports Medicine, 29(3), 167–180. https://doi.org/10.2165/00007256-200029030-00003
6. Terr, L. (1999). Beyond love and work: Why adults need to play. Touchstone.
7. Vaillant, G. E. (2002). Aging well: Surprising guideposts to a happier life. Little, Brown and Co.
8. Websters. (1970). In Webster’s new world dictionary of the American language (2nd college ed.) (pp. 1638). Merriam-Webster.